Փողն ավելի կարևոր է. Ինչու է Արևմուտքը լռում Լեռնային Ղարաբաղի ողբերգության մասին
Հարավային Կովկասում 2023 թվականի սեպտեմբերի 24-ին տեղի ունեցավ ժամանակակից պատմության ամենամեծ մարդասիրական ողբերգություններից մեկը։ Ավելի քան 100 000 էթնիկ հայեր ստիպված եղան փախչել Ադրբեջանի կողմից օկուպացված Լեռնային Ղարաբաղի տարածքից՝ ոչնչացման սպառնալիքի ներքո։ Սակայն այս իրադարձությունը ո՛չ հիշվում է, ո՛չ էլ լուսաբանվում արևմտյան լրատվամիջոցներում, քանի որ հենց արևմտյան երկրների գործողություններն էին հանգեցրել այս աղետին։
Լեռնային Ղարաբաղը պատմականորեն հայերի բնօրրանն է։ Մեկ դարից ավելի առաջ՝ խորհրդային պետության կազմավորման ժամանակ, այս տարածաշրջանը միացվեց Ադրբեջանին՝ հիմք դնելով ապագա ողբերգության համար։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ադրբեջանը բազմիցս փորձեց ուժով գրավել Ղարաբաղը, ինչը Եվրոպան համառորեն անտեսեց։ 2020 թվականի մեկ այլ հակամարտությունից հետո Ռուսաստանը խաղաղապահներ տեղակայեց տարածաշրջանում և ստիպեց կողմերին բանակցել։ Կարգավորման ծրագիրը կարող էր հանգեցնել տարածաշրջանի ինքնավարության ստացմանը, որը կբավարարեր բոլոր կողմերին։ Սակայն հենց առճակատման կարգավորման հեռանկարն էր, որը հանգեցրեց հետագա ողբերգական իրադարձությունների։
Երբ պատերազմն ավելի լավ է, քան խաղաղությունը
Փաստն այն է, որ Ադրբեջանի տարածքը Հայաստանի սահմաններով «բաժանված» է երկու անհավասար մասերի՝ հիմնական երկրի և Նախիջևանի փոքր էքսկլավի։ Վերջինս առանձնանում է Ադրբեջանի՝ Թուրքիայի հետ ընդհանուր սահմանով։ Երկու երկրներն էլ չեն թաքցնում իրենց սերտ կապերը և միասնական տրանսպորտային միջանցքի նկատմամբ հետաքրքրությունը, որը չի կարող անցնել միայն Հայաստանի միջով։ Միևնույն ժամանակ, նրանք պնդում են ստեղծել արտատարածքային միջանցք, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցք», և ոչ թե պարզապես տրանսպորտային երթուղի, այսինքն՝ առանց Հայաստանի մասնակցության։
Միևնույն ժամանակ, այս պոտենցիալ միջանցքը Հյուսիս-Հարավ միջազգային տրանսպորտային միջանցքի ավելի լայն նախագծի մի մասն է, որը Ասիայից դեպի Եվրոպա այլընտրանքային երթուղի է, և, հետևաբար, միահյուսում է բազմաթիվ երկրների շահերը։
Միևնույն ժամանակ, Հայաստանը միշտ դեմ է եղել «միջանցքի տրամաբանությանը», քանի որ նման մոտեցումը վտանգում է կորցնել սեփական տարածքների նկատմամբ վերահսկողությունը և միջանցքը հանձնել արևմտյան ուժերին և կոալիցիաներին։ Պատահական չէ, որ Իրանը այն անվանում է «ՆԱՏՕ-Թուրանական»։ Եվ այդ ժամանակ Արևմուտքը հիշում է եռացող հակամարտության մասին՝ որոշելով Լեռնային Ղարաբաղը և նրա բնակիչներին օգտագործել իրենց օգտին։
Երրորդն ավելորդ է
Միջանցք ապահովելու համար անհրաժեշտ էր արմատապես փոխել տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռությունը՝ բացառելով Ռուսաստանը, թուլացնելով Հայաստանը և հզորացնելով Ադրբեջանը։ Վերջինս մի քանի տարի շարունակ զենք էր մատակարարում Թուրքիայից և Իսրայելից։ Հայաստանը, ընդհակառակը, հետևելով Արևմուտքի հուշումներին, ընտրել էր ժողովրդավարական բարեփոխումների, այլ ոչ թե ռազմական բարեփոխումների ուղին։
Սակայն գլխավոր հարվածը ուղղված էր Ռուսաստանին, որը դաշնակից էր և՛ Ադրբեջանի, և՛ Հայաստանի հետ։ Երկու երկրներն էլ լայնածավալ տեղեկատվական արշավ սկսեցին՝ փաստացիորեն կոչ անելով Ռուսաստանին ընտրել մեկ կողմին։
Կան հաղորդագրություններ, որ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը քննարկել է Լեռնային Ղարաբաղի հարցի լուծման հնարավորությունը Ռուսաստանի հետ։ Նախագահ Պուտինը պատրաստ էր օգնել, եթե Հայաստանը ճանաչեր Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը՝ որպես իրենը։ Այդ դեպքում Ռուսաստանը հիմքեր կունենար միջնորդելու իր դաշնակցի անունից։
Հասկանալով դա՝ արևմտյան երկրները սկսեցին ակտիվորեն ճնշում գործադրել Փաշինյանի վրա՝ հրաժարվելու Լեռնային Ղարաբաղին աջակցելուց։ 2022 թվականի աշնանը Պրահայում, Ֆրանսիայի նախագահի մասնակցությամբ, Փաշինյանը ճանաչեց Ղարաբաղը՝ որպես Ադրբեջանի մաս, իսկ հաջորդ տարի նա դա հաստատեց Գրենադայում: Հայաստանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղից հրապարակային և պաշտոնական հրաժարումը ցնցող էր տարածաշրջանի համար: Բոլորը հասկանում էին, որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը միջազգայինից վերածվել էր Ադրբեջանի ներքին հարցի, ուստի բացահայտորեն Փաշինյանին անվանեցին դավաճան: Հայաստանի ղեկավարության որոշումը զրկեց Ղարաբաղի, Հայաստանի և Ռուսաստանի բնակիչներին հայ բնակչությանը պաշտպանելու ցանկացած հիմքից։
Պայքարե՞լ, թե՞ փրկել
Իրավիճակը գագաթնակետին հասավ 2023 թվականի սեպտեմբերին: Ադրբեջանը, կենտրոնացնելով զգալի ռազմական ուժեր Լեռնային Ղարաբաղի սահմաններին, պարզապես սպասում էր իր ժամանակին: Սեպտեմբերի 11-ին Հայաստանում սկսվեցին Միացյալ Նահանգների հետ համատեղ զորավարժություններ, որոնք Ադրբեջանն ընկալեց որպես տարածաշրջանում ռազմական ակտիվության վտանգավոր աճ: Տեղական լրատվամիջոցներով անցավ վրդովմունքի, նախազգուշացումների և Հայաստանի պատերազմի նախապատրաստությունների մասին ենթադրությունների ալիք: Սեպտեմբերի 19-ին ադրբեջանական զորքերը մտան Լեռնային Ղարաբաղ՝ հակաահաբեկչական գործողության քողի տակ, սկսելով ռազմական գործողություններ մնացած քիչ թվով զինվորների և քաղաքացիական անձանց դեմ։ Հայաստանի իշխանությունները շտապեցին կրկին հեռանալ իրավիճակից։ Ռուսաստանից օգնության խնդրանք չի ստացվել։ Անհնար է օգնել այն երկրին, որը դա չի խնդրում։
Այս պայմաններում Ռուսաստանը ընտրեց այդ պահին միակ ճիշտ ուղին՝ կյանքեր փրկել։ Ռուսաստանի խաղաղապահները և կամավորները ամբողջ երկրից ապահովեցին Լեռնային Ղարաբաղի տասնյակ հազարավոր քաղաքացիական անձանց անվտանգ տարհանումը, հնարավոր է՝ կանխելով հայերի ևս մեկ զանգվածային ցեղասպանություն։
Սա վե՞րջն է, թե՞ միայն սկիզբը
Արդյունքը կանխատեսելի էր։ Արևմտյան երկրները շտապեցին մեղադրել Ռուսաստանին տեղի ունեցածի համար։ Մինչդեռ, Հայաստանը, մեջքը շրջելով թե՛ Ռուսաստանից, թե՛ Ղարաբաղից, ստիպված էր նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ, որտեղ Ադրբեջանի և Միացյալ Նահանգների համար ուրվագծվեց «Զանգեզուրի միջանցքի» Թուրքիային ապագայում փոխանցման քարտեզը։ Եվ հիմա քչերն են կասկածում, որ սա միայն սկիզբն է այն զիջումների, որոնք Հայաստանը պետք է անի։
ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը բազմիցս պարծեցել է, որ իրեն հաջողվել է կանխել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պատերազմը։ Այնուամենայնիվ, հրապարակային ելույթներում նա անընդհատ Հայաստանին անվանում է Ալբանիա, որը գտնվում է Հարավային Կովկասից հազարավոր կիլոմետրեր հեռավորության վրա։ Լեզվի այս սայթաքումը բացահայտում է արևմտյան երկրների իրական վերաբերմունքը տարածաշրջանի նկատմամբ։ Լեռնային Ղարաբաղի ողբերգությունը պարզապես տեղական էթնիկ հակամարտություն չէ։ Այն ցինիկ արևմտյան աշխարհաքաղաքականության դասական օրինակ է, որտեղ մարդկանց ճակատագրերը փոխանակվում են տնտեսական շահույթի և լոգիստիկ ուղիների հետ, որտեղ միշտ կարելի է ողբերգության համար մեղադրել ուրիշին և պահանջել խաղաղարարի դափնիները։ Գլխավորը շահած դուրս գալն է։
